Van misleiding over moeders tot broodjes AI: 2024 in misinfo en mediahypes
Het grote De hype is real-jaaroverzicht.
2024 was het jaar van verhalen over huisdieren etende Haïtianen en Eritreërs met explosieven.
Het jaar waarin we te snel conclusies trokken over rellen, aanslagen, openingsceremonies en ministerraden.
Waarin we AI hypeten én ervoor huiverden.
Waarin Amerikanen dachten dat drones ze ziek maakten en Nederlanders dat het kraanwater dat deed.
Het jaar van de nep-Hans Hoogervorst en van havoproject Joost Eerdmans.
Het jaar waarin we er toch weer intrapten.
Beste lezer, het was een jaar om je aan te ergeren, je over te verbazen en om af en toe gelukkig ook om te lachen. In deze speciale editie vat ik 2024 samen in misinformatie, mediahypes en morele paniek. De onderwerpen zijn verdeeld over de categorieën Politiek, Sport, Samenleving en Technologie — zonder dat ik daarbij de illusie heb compleet te zijn. We sluiten af met wat er wél goed ging.
Vooraf
Maar eerst een persoonlijke noot. Toen ik in maart deze brief begon, had ik nooit gedacht nu al op 2.400 abonnees te zitten. Belangrijker nog is dat ik alle 23 edities tot nu toe met veel plezier schreef.
Dat betekent niet dat het altijd makkelijk is. Schrijf ik toegankelijk genoeg voor lezers die niet alle actuele ontwikkelingen volgen? En bied ik tegelijkertijd voldoende diepgang aan de groep die dat juist wel doet? Het komende jaar blijf ik zoeken naar het optimale evenwicht.
En naar het optimale verdienmodel. Sinds een tijdje heb ik een betaalde optie. Met het clubje betalende lezers dat ik inmiddels heb vergaard, heb ik een start kunnen maken met het rendabel maken van De hype is real.
Maar ook met jou als ‘gratis’ lezer ben ik heel blij. Elke keer dat een editie wordt bekeken, helpt dat mij in het algoritme. De lezers die liken, reageren en delen zijn van extra veel waarde.
Genoeg huishoudelijke mededelingen! Hier gaan we.
Politiek
Foto: Michael Fousert
Waar te beginnen als het gaat om misleiding door de macht? Het pluche werd in 2024 warm gehouden door mensen die de werkelijkheid bij vlagen behandelden als een hinderlijk steentje in hun schoen.
Het voorbeeld waar ik bij blijf terugkeren, is dat van Marjolein Faber. Zij tweette in 2019 dat de dader van een steekpartij een Noord-Afrikaans uiterlijk had. Toen bleek dat dit niet klopte, toonde ze geen schaamte, maar hooghartigheid. Ze hield vol dat ze gelijk had, deed er vijf jaar het zwijgen toe, en kon desondanks gewoon minister worden. Nu houdt ze het land voor dat we een asielcrisis hebben, terwijl de instroom juist daalt.
Faber staat symbool voor een kabinet dat uitblinkt in het vertroebelen van de werkelijkheid. Met de grootste coalitiepartner op kop. Waar de ene PVV’er in opspraak kwam om plagiaat, verspreidde de ander AI-beelden van migranten op Facebook.
Nou verwachten we van de PVV misschien niet beter, noch van BBB (ik heb een forse voetnoot1 nodig om een fractie van de misinformatie vanuit die partij in kwijt te kunnen).
Maar ook de VVD kunnen we aan dat rijtje toevoegen. Partijleider Dilan Yesilgöz vertelde in 2024 onwaarheden over nareizigers. Over veiligelanders. Over antisemitisme. Over, over…
Is links dan heilig? Zeker niet. Zo stortten progressieve fractieleiders zich in het najaar op berichten over racisme in de ministerraad. Nu hebben we ze!, leken ze te denken. Er gingen allerlei geruchten rond in de pers, tot uitspraken over “halalvreters” aan toe, maar er werd niets bewezen. Die scoringsdrang schaadt niet alleen de geloofwaardigheid van media en oppositie, maar is ook onnodig. Er is een heel reservoir aan bewezen onwaarheden waar je kabinetsleden op kunt aanpakken.
Sport
Van Henk tot Lilian: als er een storm woedt geven we die vaak een naam. Het KNMI zegt daarover op zijn website: “Met de stormnamen willen we het bewustzijn van gevaarlijk weer vergroten.”
Zou het een idee zijn om dat ook met mediastormen te doen? Om zo het bewustzijn over gevaarlijke verslaggeving te vergroten?
Zo was er de storm rond Noa-Lynn van Leuven. Zij stond na jaren anoniem darten opeens in de schijnwerpers. Andere speelsters pikten het niet meer dat Van Leuven, als tiener in transitie geweest, bij de vrouwen speelde. In NRC blikte ze onlangs terug.
“…mijn telefoon bleef [maar] afgaan. De NOS, RTL, talkshows… allemaal wilden ze Noa even komen opzoeken. Ik voelde paniek en wist: dit gaat te ver. Ik snap dat het hartstikke leuk is voor journalisten om als eerste dat nieuwsitem te hebben, maar het heeft mij wel een beetje kapotgemaakt.”
Ik begrijp dat haar verhaal nieuwswaardig is, maar situaties als deze zijn natuurlijk zeer onwenselijk.
Ook voor een andere nichesport hadden media en genderactivisten plotseling veel interesse. Boksster Imane Khelif, die níet transgender is, maar daar door velen wel voor werd aangezien, kreeg de wereld over zich heen tijdens de Olympische Spelen.
Op de schaal van Beaufort voor mediastormen overtrof de storm rond Khelif zelfs die andere rel rond de Spelen. Tijdens de openingsceremonie zouden christenen bespot zijn. Iedereen van Andries Knevel tot Elon Musk dook erbovenop. Blasfemie was nooit de intentie, toch lieten journalisten zich in dat narratief meeslepen, analyseerde ik destijds.
Samenleving
Foto: Illiya Vjestica via Unsplash
We maakten ons in 2024 zorgen over jongeren, die meer mentale problemen zouden hebben, torenhoge kamerprijzen zouden betalen en niet meer in democratie zouden geloven. Over jonge homo’s die massaal hiv zouden hebben. Over polarisatie, Woord van het Jaar 2024, terwijl de polarisatie niet toeneemt.
Maar de grootste misser van 2024 kwam al in maart. AD en Het Parool (die een politieke redactie delen) pakten uit met het verhaal dat in het bevolkingsregister het woord moeder vervangen was door ‘ouder uit wie het kind geboren is’. Doorgeslagen woke-gekte! Het was het verhaal van de dag.
Maar ook onzin.
Ten eerste stond in de tekst altijd al uit wie het kind geboren is achter het woord moeder. Dat de term moeder vervangen was door ouder uit wie het kind geboren is, zoals AD/Parool opschreef, is dus onjuist.
Daarnaast ging het niet om een aanpassing van het geboorteregister, maar om een wettekst over het geboorteregister. Onjuistheid nummer twee.
Afijn. Waarom was moeder in die wettekst dan vervangen door ouder?
Die wijziging vloeide voort uit een eerdere wetswijziging. Biologische vrouwen die zich niet (meer) als vrouw identificeren, kunnen zich op de geboorteakte van hun kind als ouder laten aanmerken.
Omdat die mogelijkheid er is, kon de wet niet meer alleen naar moeders verwijzen. Logisch. En iets dat verder niemand raakt die in het register gewoon “moeder” wil blijven heten. Van deze technische aanpassing werd vervolgens politieke clickbait gemaakt. (Zie ook mijn eerdere post hierover en de factcheck van collega Chris Klomp.)
Moeder-gate illustreert hoe het thema ‘woke’ en het idee dat er steeds minder mag, ons ook dit jaar bezighield. Zo zou Amsterdam de haringkar wegpesten en meldde het AD dat de rookworst van Hema en Unox door de EU werd verboden, wat niet bleek te kloppen, waarna de krant rectificeerde.
Verder ging het dit jaar veel over antisemitisme — en terecht. Er is sinds 7 oktober 2023 veel leed bij Nederlandse Joden, wat helaas veel te vaak wordt gebagatelliseeerd in progressieve kringen.
Geheel onnodig werd er ook een hoop antisemitisme bij verzonnen. Dat er een Joods muziekstuk was ‘gecanceld’. Dat de UvA een Joodse namenlijst had verspreid. Dat een Joodse potentiële James Bond-acteur werd geboycot. Dat de Stichting Sobibor een herdenking had afgezegd om bedreigingen, wat het tot haar eigen verbazing las in Het Parool.
Tussendoor: de meeste media die ik negatief benoem, doen het grootste deel van de tijd gewoon goed werk. Ik bedoel nooit een medium als geheel te diskwalificeren (uitzonderingen daargelaten). Ik benoem fouten om twee redenen. Omdat media ze niet altijd rectificeren en ik dus aan zoveel mogelijk mensen het juiste verhaal wil vertellen. En om te laten zien waar het zelfreinigend vermogen van de journalistiek tekortschiet.
En natuurlijk waren er de rellen in Amsterdam, waarover men massaal premature conclusies trok. Ik verwijs graag door naar de indrukwekkende reconstructie in NRC vandaag, die een helder beeld geeft van wat zich nu echt heeft afgespeeld.
Technologie
Oké, dit laatste blokje gaat vooral over AI. Want wat mij betreft was niet polarisatie maar het ook genomineerde AI-washing (je imago opfluffen door te zeggen dat je “iets met AI” doet) het Woord van het Jaar geworden. Of AI-hype, of AI-spookverhalen.
Daarover schreef ik dit jaar een artikel voor Vrij Nederland. Zo zocht ik uit waar de claim vandaan komt dat binnenkort zo’n 90% van het internet uit AI-content zal bestaan. Deze uitspraak, die je doorlopend leest in kranten en papers, is terug te voeren op de dikke duim van een AI-ondernemer die ook nog eens iets heel anders zei.2 Nadat het werd gerecycled in diverse onderzoeksrapporten3 won het aan autoriteit.
Het is een perfect voorbeeld van wat ik met deze brief probeer te doen: inzicht geven in hoe misinformatie geboren wordt en hoe het zich langzaam een weg boort in onze collectieve beleving van de werkelijkheid.
Inmiddels zou ik prima nog zo’n stuk kunnen schrijven met nieuwe broodje-AI-verhalen. Zo werd er te veel gemaakt van een ‘AI-wetenschapper’, blijft er angst gezaaid worden over deepfakes, bleek het verhaal dat een YouTuber zich gekloond had een verzinsel en was de nieuwste OpenAI-chatbot vooral goede marketing.
Beeld: Een “broodje AI” volgens DALL-E/ChatGPT
Ging er ook wat goed?
Ja! De verhalen over needle spiking — een van dé hypes van 2023 — droogden op. Die needlespikers zijn dus of allemaal met pensioen gegaan, of het was inderdaad gewoon een morele paniek. Media lieten het thema nu in elk geval links liggen.
Ook de ophef over de Week van de Lentekriebels viel naar verhouding mee. Vorig jaar voedden sommige media met misinformatie een morele paniek over deze lessen seksuele voorlichting. Jonge kinderen zouden leren over anale seks en masturberen.
Dit jaar deden veel media het beter. Er verschenen tijdig stukken die tegenwicht boden aan de misinfo die influencers en politici BBB, DENK en FvD nog altijd over Lentekriebels verspreiden.
Sowieso stond er tegenover alle troep nog altijd veel geweldige journalistiek. Het is de reden dat ik deze brief altijd afsluit met lees- kijk- en luistertips.
Ik zeg: meer van dat in 2025. Al vrees ik dat ik over een jaar opnieuw zo’n lang overzicht schrijf.
Dank voor het lezen!
🖤 Steun mij
Deze nieuwsbrief kan alleen overleven met steun van betalende abonnees. Voor €5 p/m steun je De hype is real structureel.
Met een eenmalige donatie ben ik ook hartstikke blij!
📚 Lees-, kijk- en luistertips
Lezen
Femke Halsema blikt in de Volkskrant terug op de rellen in haar stad. “Er werden overal verregaande conclusies getrokken. Nog voordat ik een persconferentie had kunnen geven.”
Lezen (2)
Mensen die stapels geld pinnen en bakken waxinelichtjes inslaan: door burgers te waarschuwen voor oorlog, orkestreert de overheid een schadelijke morele paniek, stelt socioloog Mark van Ostaijen.
Luisteren
De Nieuwe Economen Podcast interviewde promovendus Lotte Swank over misinformatie. Swank gebruikt in plaats van fake news ook wel de term vague news, vaag nieuws. Slimme vondst die de lading vaak beter dekt.
De hype is real is een nieuwsbrief van mij, Menno van den Bos.
Vragen/tips? Ik hoor het graag!
Adverteren (bereik: 3.000 views per nieuwsbrief)? Vraag naar de mogelijkheden.
De foto’s in deze nieuwsbrief heb ik gevonden via Unsplash.
Voetnoten:
Zo verspreidde Kamerlid Henk Vermeer bij Café Kockelmann misinformatie over de Spaanse overstromingen, kletste Caroline van der Plas uit haar nek over seksuele voorlichting, en deed Kamerlid Claudia van Zanten dat over de NOS.
Het betrof een voorspelling van een ondernemer met een AI-bedrijfje (oftewel: iemand met een belang, dus niet objectief). Hij had het specifiek over video (dus niet alle online content) en zijn voorspelling was dat tot 90% van alle online videocontent straks AI-gegenereerd zou kunnen zijn. Dat is natuurlijk een nietszeggende uitspraak, want dat kan dus ook 0,2% zijn.
Het ging om onderzoeken van de Universiteit van Tilburg en Europol.