In een mediastorm heb je altijd slecht zicht

Over het geweld in Amsterdam, waarover veel misinformatie en geruchten rondgingen. / Editie #19 van De hype is real, een nieuwsbrief over misinformatie en mediahypes.

Afbeelding gegenereerd met ChatGPT/DALL-E

Beste lezer,

Het waren me de twee weken wel, sinds de vorige aflevering van deze nieuwsbrief. Trump ist wieder da — en al snel hoorde ik mensen beweren dat hij zijn winst aan misinformatie te danken had. De vraag of dat klopt, wilde ik eigenlijk in deze nieuwsbrief beantwoorden, maar ik bewaar hem voor later.

Reden is dat een ander onderwerp afgelopen week nóg meer aandacht kreeg dan de Amerikaanse verkiezingen. De kaartjes van swing states en flipped districts maakten plaats voor een nationale mediastorm in eigen land. Wat heet: een internationale mediastorm — zelfs Joe Biden sprak zich uit.

En zoals altijd wanneer politiek en media zich als een zwerm hongerige sprinkhanen op een onderwerp storten, werden de feiten daarbij al snel aan het zicht onttrokken.

Er valt enorm veel te zeggen over hoe er uit allerlei hoeken op de gebeurtenissen in Amsterdam gereageerd is. In deze brief wil ik vooral laten zien dat de informatie die rondging bij vlagen meer verwarring zaaide dan helderheid schiep.

De feiten — voor zover bekend

Maar eerst: wat zijn de feiten? Dankzij een aantal reconstructies op basis van geverifieerde informatie én een gisteren gepubliceerd feitenrelaas van de Amsterdamse driehoek (gemeente, politie en OM), weten we momenteel het volgende.

• Supporters van de Israëlische voetbalclub Maccabi Tel Aviv hebben zich in de nacht van woensdag op donderdag misdragen in Amsterdam, waar hun club speelde tegen Ajax.

  • Ze trokken een Palestijnse vlag van een gevel en verbrandden elders nog een vlag.

  • Ze zongen racistische liederen.

  • Ze richtten vernielingen aan taxi’s aan.

• In de nacht van donderdag op vrijdag mishandelden ze enkele jongeren.

• In diezelfde nacht belaagden pro-Palestijnse mannen een aantal Maccabi-supporters.

  • Ze joegen individuen op straat op en dreven ze in het nauw.

  • Ze mishandelden hen, zo schopten ze mensen die al op de grond lagen (zeker vijf slachtoffers moesten naar het ziekenhuis).

  • Ze eisten paspoorten en schreeuwden antisemitische termen, die ook online rondgingen.

Om maar direct een heet hangijzer vast te pakken: een in de laatste dagen veel geopperde vraag is in hoeverre het wangedrag van de pro-Palestijnse groep simpelweg een reactie was op “provocaties” van de Maccabi-groep. Maar het is maar de vraag of de Israëlische slachtoffers allemaal deel hebben genomen aan die provocaties. Ook gingen al vóórdat Maccabi-fans zich roerden, berichten rond waarin zij bedreigd werden. Tot slot: actie hoeft niet te leiden tot reactie.

Tegelijkertijd ben je niet per se aan het bagatelliseren als je — bijvoorbeeld als journalist — het gedrag van de Maccabi-fans benoemt. Ten eerste omdat het gewoon onderdeel uitmaakt van de feiten. Ten tweede omdat dat gedrag deel uitmaakt van het probleem, van de cyclus van haat, geweld en retributie als het gaat om het Israël-Palestinaconflict en de lokale uitlopers ervan. Het publiek kan vervolgens zelf beoordelen welke partij het meest fout zat of wat dan ook.

Eenzijdigheid

Maar aan dat complete plaatje ontbrak het in eerste instantie. Het nieuws werd gedomineerd door het geweld van de — om het zo maar te noemen — pro-Palestijnse kant. In de afgelopen dagen hebben verschillende media goede en volledige reconstructies gepubliceerd (zie dit stuk van Trouw, dit verhaal in het AD en deze tijdlijn in Het Parool), die laten zien dat er sprake was van een meer complexe cocktail van gebeurtenissen.

Maar bij veel grote nieuwsmedia was in de eerste dagen weinig informatie te vinden over het gedrag van de Maccabi-fans. Dat komt mede door hoe snel en fel de politiek reageerde op de ‘pogrom’ in Amsterdam. De journalistiek berichtte logischerwijs weer over die reacties, waardoor de berichten met deze specifieke insteek zich opstapelden.

Een concrete illustratie van de eenzijdigheid die er insloop, is onderstaand filmpje van Maccabi-fans. Dat werd op sociale media breed verspreid alsof het om pro-Palestijnse relschoppers ging.

De beelden werden vervolgens door reguliere nieuwsmedia overgenomen, waaronder talkshow Humberto op RTL4, RTL Nieuws en EenVandaag. Ook diverse internationale media, waaronder The New York Times en de Duitse omroep ARD, maakten zich schuldig aan deze misinformatie. Niet de minsten dus.

De wortel lijkt te liggen bij persbureau Reuters. Dat kocht de beelden van de maakster, een Amsterdamse fotografe. Veel grote media hebben een abonnement op Reuters en kunnen zo’n video dan vervolgens overnemen. Volgens de maakster van het filmpje had Reuters niet de juiste context aan de beelden toegevoegd.

Het AD kwam relatief vrij snel met een artikel waarin de Damrak-beelden op de correcte manier geïnterpreteerd werden. En de genoemde fotografe zat maandag in de RTL4-talkshow BEAU om haar verhaal te doen. Verschillende media hebben inmiddels gerectificeerd:

The New York Times:

EenVandaag:

RTL Nieuws:

Dit is essentieel, want wat de journalistiek onderscheidt van allerlei andere informatiebronnen, is niet dat we geen fouten maken, maar dat we ze toegeven en rechtzetten.

Wat ik dan weer niet begrijp, is dat beide media de beelden verwijderd hebben, in plaats van ze in de correcte context te herpubliceren. Ik heb zowel EenVandaag als RTL Nieuws gevraagd waarom ze deze keuze hebben gemaakt. Alleen van RTL Nieuws ontving ik een reactie, die nogal nietszeggend was: “Er is voor verwijderen en rectificeren gekozen. Het in de juiste context plaatsen, had ook gekund”, aldus adjunct-hoofdredacteur Dennis van Luling. RTL zal dit mogelijk later alsnog doen.

Correctie 13-11, 17.38 uur: Van Luling blijkt de vraag verkeerd begrepen te hebben. Hij dacht dat het over een ander filmpje ging. Hij heeft zijn reactie aangepast. “We hadden er inderdaad voor kunnen kiezen om deze beelden in de juiste context opnieuw te brengen.” Hij wijst erop dat RTL-talkshow BEAU de maakster van het filmpje heeft geïnterviewd. “Haar verhaal brengen is in onze ogen ook voldoende om duidelijkheid te verschaffen.”

Trouwens: dat nu duidelijk is dat het om Maccabi-fans ging, betekent niet dat het hele verhaal verteld is. Wat ging er bijvoorbeeld vooraf aan hun charge? In Het Parool lijken Maccabi-fans te zeggen dat het om zelfverdediging ging.

Tot slot. De filmpje van Maccabi-fans die zich misdroegen, gingen al ruim voordat de ‘pogromstorm’ losbarstte online rond. Je kunt je dus afvragen: waarom kwam de ophefcyclus niet toen al op gang?

Nog meer misleiding

De chaos van het moment bood ruim baan voor nog veel meer misleidende beelden. Zo zou op een ander filmpje, onder andere door RTL Nieuws gepubliceerd, een taxichauffeur mishandeld worden door Maccabi-fans. NRC stelde echter vast dat het om een mishandeling van Hebreeuws sprekende mannen — dus waarschijnlijk Israëliërs — ging.

Verder ging er een filmpje rond waarop “Midden-Oosterse migranten” middelvingers opsteken in een bus — maar ook dat bleken Israëliërs te zijn.

Mensen beweren weleens dat beelden niet liegen. Ten onrechte dus: zelfs bij ogenschijnlijk duidelijke filmpjes kan een vertekend beeld ontstaan, bijvoorbeeld door ontbrekende context.

Kwaadwillenden maakten online van de gelegenheid gebruik om ook misinformatie rond te pompen die niks met de rellen te maken had maar wel meesurfte op de ontstane boosheid. Zo ging een oud filmpje viraal van een moslimjongen die in de Albert Heijn op varkensvlees lijkt te urineren. Dat filmpje was een sketch, een grap.

Geruchten

Een lastiger genre zijn de geruchten. Aan beide kanten van de discussie maakten mensen zich schuldig aan het verspreiden van onbevestigde informatie. Een NRC-columnist schreef dat Maccabi-fans “naar verluidt” spuugden naar meisjes met een hoofddoek. En bij Humberto vertelde een woordvoerster van de Liberaal Joodse Gemeenschap dat Israëliërs op hun hotelkamer zijn mishandeld met medewerking van receptionistes. Van beide vermeende incidenten is geen bewijs te bespeuren.

Zo blijven, bewust of onbewust, beide ‘kampen’ zoeken naar bewijs dat hun groep toch echt het meeste leed is aangedaan. En tegenacties misschien wel rechtvaardigt, zoals de NRC-columniste suggereerde.

Daarbij kunnen beide kampen elkaar op één gebied de hand schudden: ze vallen frontaal de media aan. Het ‘rechtse’, pro-Israëlkamp is woest dat media een zogenaamdee Jodenjacht bagatelliseerden. Aan de ‘linkse’, pro-Palestijnse zijde wordt juist gezegd dat de media de rol van de Maccabi-supporters doodzwegen en dat er helemaal geen sprake was van antisemitisme maar slechts een botsing tussen voetbalsupporters. (Even tussendoor: de mediahaat bij radicaal-rechts ben ik wel gewend — maar aan hoezeer de haat en het wantrouwen ter linkerzijde sinds 7 oktober 2023 is gegroeid, moet ik nog erg wennen.) Het is allebei waar en niet waar tegelijk: afhankelijk van waar je naar kijkt, wat je selecteert en uitknipt, kun je voor beide stellingen wel ogenschijnlijk bewijs vinden.

Politieke wellust

En dus is het verstandig om even af te wachten tot een min of meer volledig beeld van de gebeurtenissen opdoemt. Tot journalisten beelden geverifieerd hebben en autoriteiten de balans hebben opgemaakt. Gelukkig hebben politici daar de afgelopen dagen op gewacht. Het was ongepast geweest om direct conclusies te trekken en tot allerlei maatregelen op te roepen.

Oh wacht.

Geert Wilders was op vrijdagochtend om 5.20 uur al woest aan het twitteren over multicultureel tuig dat uitgezet moest worden. Ook BBB en VVD deden wellustig mee in het wedstrijdje ‘wie reageeert het woedendst’. Laat er geen misverstand over bestaan: (radicaal)rechtse partijen zijn als een kind zo blij met deze antisemitismerel.

Overdrijving is daarbij geen probleem: zo had Wilders het vandaag over een pogrom “van de ergste soort”. Over bagatelliseren gesproken — misschien eens een geschiedenisboek openslaan? VVD-staatssecretaris voor Integratie Jeroen Nobel bombardeerde het gedrag van een groep van nog onbekende omvang alvast tot een “groot integratieprobleem”.

Zelfs de “boven de partijen staande” Dick Schoof liet zich verleiden. In een persconferentie op maandag sloot de premier, die een gelegenheid leek te herkennen om eindelijk zijn stempel te drukken, niet uit dat plegers van antisemitisch geweld hun Nederlanderschap wordt afgepakt. Dat kan alleen als iemand een dubbel paspoort heeft.

Dat komt dus neer op discriminatie: je straft mensen met een migratie-achtergrond anders/harder dan autochtonen. Een schending van het gelijkheidsbeginsel waar we ons rot van zouden moeten schrikken.

Dus ja: fijn dat de feiten steeds duidelijker worden, nu de ergste mist is opgetrokken. Maar de politiek heeft zijn kans al gegrepen. Dat krijg je als de intensiteit van de berichtgeving het grootst is op het moment dat de minste informatie bekend is. De eerste indruk is bepalend en wordt door politici aangegrepen om de geesten van de bevolking rijp te maken voor ingrijpend beleid.

Daarmee springt politiek Den Haag roekeloos om met de samenleving die hen is toevertrouwd. De journalistiek moet alleen al daarom kritisch evalueren hoe het verslag deed in de eerste uren en dagen van het oproer in Amsterdam. De meest voordehandliggende les is dat je heel, heel voorzichtig moet zijn met het delen van ogenschijnlijk objectieve beelden ter ondersteuning van een bepaalde insteek.

Maar er is meer om over na te denken. Verdient elke voorspelbare boze reactie van elke politicus een los nieuwsbericht? En kun je niet beter bij je publiek benadrukken hoeveel er nog onbekend is, in plaats van groot uit te pakken met een half verhaal?

Tot slot nog wat leestips:

• Hoe je antisemitisme bestrijdt zonder olie op een toch al uitslaande brand te gooien. Wijs verhaal van bestuurslid van de Liberaal Joodse Gemeente Jaïr Stranders, die in de Volkskrant pleit voor een en-en-en-gesprek.

• Zelfs bij de politie ergerde men zich groen en geel aan de premature oordelen van politici.

• Volkskrant-columnist Peter Middendorp over hoe antisemitisch geweld de verkeerde mensen straft voor het leed dat Israël in Gaza aanricht.

---

⏱️ Misleiding in het kort

1. BBB-politicus Henk Vermeer deelde misinformatie over Spaanse overstromingen bij Café Kockelmann.

2. Diezelfde BBB wil de instagrampagina Cestmocro verbieden. Dat lijkt me juridisch onhaalbaar en is opmerkelijk voor een partij die zo hecht aan vrijheid van meningsuiting. Maar het klopt wel dat Cestmocro niet pluis is. Voor NRC schreef ik in april vorig jaar al over het kanaal, waar haat en misinformatie welig tieren.

3. Het blauwe licht van je telefoon heeft, in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, nauwelijks invloed op je slaap.

4. Bij BNR werd een achterhaald onderzoek dat jongeren de democratie steeds minder belangrijk vinden herkauwd. Het onderzoek waar dat uit zou blijken is prut. (Via Tom van der Meer op X.)

5. Veel zin om het boek AI Snake Oil te lezen, dat volgens De Correspondent goed laat zien hoe de AI-hype-cycle werkt.

6. Oeps: Elon Musks eigen chatbot identificeert hem als belangrijkste verspreider van misinformatie op X.

---

🫡 Steun mij!

Omdat je al tot hier hebt gelezen, wil je misschien wel betalend abonnee worden. Voor 5 euro per maand help je me enorm om deze nieuwsbrief te kunnen voortzetten. (Helaas kan ik het bedrag bij Substack niet lager zetten. Tip: je kunt ook via deze link eenmalig een bedrag doneren dat je kunt missen!)

---

📚 Lees-, kijk- en luistertips

Interview

Terecht neemt columnist en ondernemer Sander Schimmelpenninck het op tegen de leugens van PVV en BBB. Helaas praktiseert hij niet altijd wat hij predikt: hij citeerde onder andere Caroline van der Plas verkeerd in zijn boek. Zijn eigen Volkskrant pakte hem erop aan.

Onderzoek

Dertig Nederlandse podcasts verspreiden structureel misinformatie, ontdekte Pointer met behulp van AI.

Analyse

Over AI gesproken: dat is nog lang geen wondermiddel, zeker niet in het ziekenhuis, schrijft De Correspondent. (Case in point: een AI-tool die ziekenhuizen gebruiken verzint dingen die mensen nooit gezegd hebben.)

Artikel

Fascinerend stuk over het bizarre fenomeen van parasitaire congressen. Dat zijn wetenschappelijke congressen met sprekers op het programma die er helemaal niet zijn en presenaties die niet aansluiten op het thema. Wetenschapsjournalist Stan van Pelt bezocht zo’n ‘nepcongres’ in Boedapest en sprak de arme (ook Nederlandse) academici die er met hun ziel onder de arm rondliepen.

Filmpje

Bekend feitje: als je al je bloedvaten achter elkaar legt krijg je 100.000 kilometer — genoeg om ze meermaals rond de wereld te wikkelen. Duizenden artikelen en websites noemen dit feitje en ook het populaire wetenschapskanaal Kurzgesagt gebruikte het. Maar waar komt het vandaan? Heerlijk filmpje over een duizelingwekkende zoektocht:

---

• Wil je deze nieuwsbrief liken? Dat helpt mij in het algoritme!

• Vraag/tip/foutje gezien? Laat het me weten!

• Wil je adverteren in deze nieuwsbrief met een bereik van 2500+ lezers per editie? Ook dan hoor ik graag van je.

• Lees de voorgaande editie

• Over De hype is real

• Over mij