Won Trump dankzij misinformatie?
Editie #20 van De hype is real, een nieuwsbrief over misinformatie en mediahypes.
Beste lezer,
Donald Trump is volop kabinetsleden aan het voordragen — en op hun cv’s is misleiden een gedeelde competentie.
Zo zei beoogd gezondheidsminister Robert F. Kennedy Jr. dat vaccins autisme veroorzaken en suggereerde hij dat chemicaliën in het water kinderen aan hun seksuele identiteit doen twijfelen. En het aankomende hoofd inlichtingendiensten Tulsi Gabbard echoode Russische propaganda. Het zijn logische keuzes voor een president die zelf weinig om de waarheid geeft.
Je hoort vaak dat Trump niet ondanks, maar dankzij de leugens van hem en zijn entourage aan de macht kon komen. Zijn kiezers zouden door misinformatie gehersenspoeld zijn. Klopt dat? Zometeen wat de wetenschap hierover zegt. Eerst een update over de rellen in Amsterdam, waar ik vorige week al over schreef.
De mist trekt (langzaam) op rond Amsterdam
Er is inmiddels weer wat meer duidelijkheid over wat er twee weken geleden in Amsterdam gebeurde. Dat heeft geleid tot koerscorrecties in het debat. Zo was er deze eerlijke reflectie van burgemeester Halsema:
“De internationale en nationale druk was [die eerste dag] zo groot dat wij, zonder de gegevens te hebben over de Maccabi-supporters, toch al een eerste overzicht hebben moeten geven.”
Ook baalt Halsema van haar gebruik van het woord pogrom, dat daarna werd “ingezet als propaganda”. Je kunt je sowieso afvragen wat Joden hebben aan hyperbolen. Zoals journalist Kustaw Bessems in de Volkskrant schreef:
“Dan hoor ik dat het woord ‘pogrom’ wordt gebruikt en vraag ik me af welk woord we nog over hebben, mocht het ooit tot een werkelijke pogrom komen.”
Bessems, zelf Joods, beschrijft hoe de ophef over het antisemitisme in Amsterdam hem aanvankelijk goeddeed. Het zijn angstige tijden voor de Joodse gemeenschap, en het is fijn als anderen die emoties lijken te valideren.
Alleen bleek de politiek in die emoties vooral ook een politiek breekijzer te zien. Surfend op een golf van landelijke ophef, opperde het kabinet om mensen met een dubbel paspoort hun Nederlanderschap te ontnemen als ze zich schuldig maken aan antisemitisme. Opnieuw Bessems:
“Marokko maakt het voor Marokkaanse Nederlanders onmogelijk om afstand te doen van hun nationaliteit, dus het betreft hier zonder twijfel een onbeschaamd pleidooi voor ongelijke behandeling. Hoe erg het ook is dat Joden niet overal in Nederland veilig zijn, je kunt er niet omheen dat Marokkaanse Nederlanders en moslims (…) meer te vrezen hebben van de macht.”
Ook andere media publiceerden de afgelopen dagen kritische nabeschouwingen van de ophef over de Amsterdamse rellen. De eenzijdige focus op antisemitisme heeft in de media plaatsgemaakt voor meer evenwicht.
Tegelijkertijd zag ik sommigen doorschieten naar de andere kant. In linkse, pro-Palestijnse kringen werden de aanvallen op Israëliërs geprezen en de media tot vijand verklaard wegens het verspreiden van ‘Israëlische propaganda’. Terwijl de berichtgeving dus echt is bijgedraaid, wat in mijn ogen bewijst dat er geen sprake is van opzettelijke bias. Zoals ook de populaire beschuldiging dat Nederlandse media de gruwelijkheden in Gaza negeren, aantoonbaar onwaar is.
Het probleem was in die eerste 24-48 uur vooral een gebrek aan informatie. Daardoor leunden media veel te veel op alle politieke ophef. Zoals het platform Nieuwscheckers schrijft:
“Furieuze reacties van de Israëlische regering en van Nederlandse politici en opiniemakers domineerden het nieuws en reduceerden het belang van de feiten tot dat van munitie voor frames.”
Dit maakte ook dat Israël het geweld in Amsterdam kon misbruiken voor een pr-campagne, schrijft journalist Rinke Verkerk van De Correspondent. Lees vooral haar vlammende analyse van hoe het kabinet zich door Israël liet piepelen.
Afgelopen week werd het nog gekker. Israël kwam met een rapport waaruit zou blijken dat achter de aanvallen organisaties zaten met banden met Hamas. Naar aanleiding daarvan nam de Tweede Kamer een SGP-motie aan om deze organisaties als terroristisch te bestempelen. Maar het rapport bevatte geen enkel bewijs. Experts van Instituut Clingendael beschouwen het rapport dan ook als poging tot beïnvloeding door Israël; een “psy-op”.
Ondertussen vertrok NSC-staatssecretaris Nora Achahbar. Voor haar waren de “polariserende” reacties van PVV, BBB en VVD de druppel. Eerder klonk dat er ook racistische opmerkingen gemaakt waren tijdens de ministerraad. Achahbar ontkende dinsdag dat dit de reden voor haar exit is. Er gingen onwaarheden in de media rond, zei ze. Maar wat er dan precies niet klopte, wilde ze niet zeggen. Ook andere kabinetsleden ontkennen dat er sprake van racisme was, maar weigeren concrete uitspraken die circuleren te ontkennen.
Zo maken ze het er allemaal niet duidelijker op. Maar dat past dan wel weer in weken waarin de mist nog steeds niet helemaal wil optrekken.
Won Trump dankzij online misinformatie?
Foto: Ted Eytan (bewerkt)
Volgens veel commentatoren en columnisten wel. Zo schreef Sander Schimmelpenninck in zijn column in de Volkskrant dat voor Trumps winst een verklaring was “die alle andere triviaal maakt: sociale media die de publieke meningsvorming corrumperen. Extreemrechtse kiezers hangen op elk belangrijk thema leugens aan.”
Schimmelpenninck had waarschijnlijk dit screenshot uit een Ipsos-onderzoek gezien dat na Trumps winst viraal ging. Dat suggereerde dat Republikeinse kiezers vaker in onwaarheden geloven dan Democraten:
Er valt echter wel wat aan te merken op bovenstaande resultaten, omdat ze vooral gaan over onderwerpen waar Republikeinen nogal sterke emoties over hebben. Door naar andere onderwerpen te vragen krijg je mogelijk omgekeerde uitslagen. Want ook Democraten zijn niet immuun voor misinformatie en complottheorieën (zo denkt 33% van hen dat de moordaanslag op Trump in scène is gezet).
Bovendien zijn wetenschappers sceptisch over de impact van misinformatie op stemgedrag, zo concludeerde het Reuters Institute van de Universiteit van Oxford op basis van een analyse van bestaand misinformatie-onderzoek.
Het grootste deel van de online misinformatie wordt maar door een klein deel van de bevolking geconsumeerd. Het gaat daarbij overwegend om mensen aan de uiterste politieke flanken. Uit een studie uit 2019 bleek dat 80% van de online misinformatie door maar 1% van de bevolking wordt gezien. De overige 99% neemt nog altijd grotendeels traditioneel nieuws tot zich. (Of vermijden nieuws helemaal.)
Deze manier van het meten van het bereik van misinformatie, is wel gemankeerd. Misinformatie gaat immers niet alleen over nepnieuws op internet. Als Trump op nationale televisie zegt dat migranten huisdieren eten, is dat óók misinformatie — met een veel groter bereik dan die 1%. En wie heeft hem níet horen zeggen dat de verkiezingen van 2020 gestolen waren?
We moeten ons dus in elk geval niet blindstaren op sociale media, waar Schimmelpenninck al jaren fel tegen strijdt. Misinformatie en propaganda zijn mainstream, zeker in televisieminnend Amerika, waar je de hele dag kunt kijken naar zeer partijdige nieuwszenders.
Maar belangrijker dan de vraag hoeveel bereik misinformatie heeft en via welke weg, is de vraag hoeveel invloed misinformatie heeft op verkiezingen. En ook dat lijkt mee te vallen. Wetenschappers wijzen erop dat mensen vooral ontvankelijk zijn voor misinformatie die hun mening bevestigt. (Zoals vooroordelen over migranten.)
Met andere woorden: er is wel een verband tussen misinformatie en politieke voorkeur, maar dan omgekeerd: je standpunt bepaalt voor welke misinformatie je vatbaar bent. En welke andere informatie je links laat liggen.
Dat brengt me op een andere denkfout, namelijk: als mensen maar de juiste informatie tot zich zouden krijgen, zullen ze niet meer op populisten stemmen. Maar Trumpstemmers weten heus wel dat hun held continu gefactcheckt wordt — dat gebeurde zelfs live na zijn huisdieren-uitspraak. Ze kiezen er alleen voor om Trump te geloven en journalisten en Democraten niet.
De fundamentele vraag is dus: wat maakt dat mensen bereid zijn om leugens (bewust) te omarmen en verder te verspreiden? Dan raak je aan maatschappelijke problemen als vervreemding en verbittering, aan economische achterstelling of simpelweg diepgeworteld racisme. Allemaal even ingewikkeld om te bestrijden.
Dan kan het prettiger zijn om gewoon te doen alsof het misinformatie is dat tot de Trumpstem (of Wildersstem) heeft geleid. Dan hoef je niet te zoeken naar de wortel van ogenschijnlijk irrationele overtuigingen, maar heb je een afgebakend probleem aangewezen dat we alleen nog maar even hoeven te elimineren.
Je denkt nu misschien: als misinformatie nauwelijks invloed heeft op opvattingen, waarom zou je er dan een nieuwsbrief over schrijven? (Ik zou het zelf ook bijna gaan denken.)
Maar er zijn genoeg goede redenen over om tegen misinformatie te blijven strijden, schrijft de Amerikaanse misinformatie-onderzoeker Mike Caulfield. Want ook als misinformatie ‘slechts’ gebruikt wordt om overtuigingen in stand te houden, is dat natuurlijk onwenselijk. In een democratie wil je dat overtuigingen zoveel mogelijk in lijn zijn met de werkelijkheid.
Daar wil ik aan toevoegen dat de kleine minderheden van fanatieke misinformatieconsumenten een gevaar voor de samenleving zijn naarmate zij steeds verder radicaliseren.
En misschien wel het grootste gevaar van misinformatie — daar is mijn stokpaardje weer — is wanneer politici het als wapen gebruiken en er specifiek beleid mee rechtvaardigen. Bijvoorbeeld door — ik noem maar eens wat — repressieve maatregelen tegen bevolkingsgroepen voor te stellen. Laat ze er niet mee wegkomen.
🫡 Steun mij!
Wil je mij helpen door deze editie een like te geven? Zie de knop onderaan. Dat helpt mij in het algoritme.
En als je het kan missen, hoop ik dat je betalend abonnee wil worden. Voor €5 p/m help je me om De hype is real, waar ik verder niet aan verdien, voort te zetten. Je kunt ook eenmalig doneren!
⏱️ Misinformatie in het kort
Hebben jongeren steeds vaker mentale problemen? Dat populaire idee klopt niet, zo leren de cijfers.
Bij Castricum wordt zand afgegraven om de duinen te versterken. Complotdenkers denken echter dat de gaten een samenzwering zijn om Nederland te laten overstromen. Het bedrijf dat de duinen versterkt krijgt dagelijks dreigtelefoontjes en -mails, meldt NH.
Mooie stunt van de satirische site The Onion (zeg maar het Amerikaanse De Speld), dat complotsite InfoWars heeft gekocht. InfoWars werd opgericht door Alex Jones, die onder meer de theorie verspreidde dat een massamoord op Amerikaanse basisschoolkinderen in scène is gezet. Hij werd aangeklaagd, veroordeeld tot een schadevergoeding van $1,5 miljard (!!) en ging failliet. The Onion wil van InfoWars een parodie op complottheorieën maken.
Nu X onder Elon Musk is verworden tot een poel van misinformatie en verderf, ontploft het alternatief Bluesky. Zelf ben ik er ook te volgen.
📚 Lees-, kijk- en luistertips
Column
Fijn stuk over denkfouten over AI. “We denken altijd dat er iets bijzonders aan de hand is met technologie. (…) Dat 1681 en 1923 onbelangrijke jaren waren, maar dat we nu echt iets belangrijks meemaken.”
Podcast
Ik raadde eerder Het Escortbedrog aan van KRO-NCRV aan. Twee maanden later is er een nieuwe aflevering verschenen. De oplichtpraktijken van het escortbureau waar de podcast over gaat blijken nog steeds gaande.
Opiniestuk
Tip voor talkshowredacties: nodig politici die hun podium herhaaldelijk gebruiken om misinformatie te verspreiden gewoon een tijdje niet uit.
De hype is real is een nieuwsbrief van mij, Menno van den Bos.
Vraag/Tip/Foutje gezien? Laat het me weten!
Wil je adverteren in deze nieuwsbrief met een bereik van 3000 unieke pageviews per editie? Ook dan hoor ik graag van je.
Ben het roerend eens met Coen Flach.
Mooie samenvatting met glasheldere uitleg.