Het lozen van factcheckers door Meta is slechts een symptoom van een sluipende rot

Editie #24 van De hype is real, een nieuwsbrief over misinformatie, mediahypes en andere vormen van misleiding.

Beste lezer,

Het is een heel normale ochtend na een heel normale inauguratie van een normale president waar een normale man een heel normale …

… Hitlergroet deed?

Het is fascinerend om te zien hoe media hier momenteel verslag van doen. Sommige media melden gewoon dat het erop leek dat Musk een Hitlergroet deed — een feitelijke constatering — terwijl andere allerlei eufemismes gebruiken. Zo sprak het AD van een “gevoelige” groet:

Klinkt als iets waarmee sommige mensen hun emails ondertekenen. “Gevoelige groet, Remco”.

Het AD schreef trouwens ook dat Musks autisme de meest waarschijnlijke verklaring is voor zijn gebaar. Nou ken ik een paar autisten, en die lopen gek genoeg niet de hele dag de Hitlergroet te doen.

Maar goed, daar gaat deze nieuwsbrief niet over. Wel over de onzin van Blue Monday en waarom je Gerard Joling niet altijd moet geloven (een hele schrik, ik begrijp het).

Maar ik begin bij Mark Zuckerberg, die onlangs besloot om de samenwerking tussen Meta en factcheckers in de VS te staken. Daarbij sprak Zuckerberg dezelfde taal als Trump, bij wiens inauguratie hij gisteren vooraan zat. Wat moeten we daarvan denken?

Het lozen van factcheckers door Meta is slechts een symptoom van een sluipende rot

5 minuten leestijd

Soms sluit ergens een bibliotheek en komen opeens veel bewoners daartegen in actie. Ook mensen die niet zo vaak naar de bibliotheek gingen. Of zelfs niet beseften dat hij er überhaupt nog was. Maar het — terecht — wel belangrijk vinden dát er een bieb is.

Ik moest aan deze dynamiek denken bij het recente nieuws dat Meta zijn factcheckprogramma stopzet in de VS. Onafhankelijke factcheckorganisaties mogen binnenkort niet langer context toevoegen aan misleidende posts op Facebook en Instagram. Ik denk dat veel mensen niet doorhadden dat Meta’s factcheckprogramma (nog) bestond. Zo effectief was het namelijk niet — waarover zometeen meer.

Toch was de ophef groot. Zo noemde Joe Biden het besluit “beschamend”.

Maar wie Meta en zijn topman Mark Zuckerberg de afgelopen jaren heeft gevolgd, kan niet verbaasd zijn over dit besluit. Gun me even het geven van een heel korte geschiedenisles.

Het factcheckprogramma werd eind 2016 gelanceerd na massale kritiek vanuit media en politiek op het bedrijf dat toen nog Facebook heette. Facebook lag al jaren onder een vergrootglas vanwege de misinformatie die er rondging en dat explodeerde toen bleek dat de net verkozen Donald Trump was geholpen door misinformatie op Facebook over Hillary Clinton.

Facebook had in de jaren daarvoor al op verschillende manieren geprobeerd om iets tegen misinformatie te doen, waarbij het zelden op eigen initiatief handelde, maar altijd pas na journalistieke onthullingen.

Zuckerberg was daarbij altijd bang om beschuldigd te worden van censuur. Hij zocht naar zo objectief mogelijke manieren om betrouwbare content meer te promoten op Facebook en misinformatie minder. Zo werd het algoritme zo ingesteld dat posts van betrouwbare nieuwsorganisaties vaker werden getoond aan gebruikers. Maar daar kwam kritiek op uit conservatieve hoek, die deze media juist links en bevooroordeeld vonden.

In 2016 dacht Zuck dé oplossing te hebben door te gaan samenwerken met ‘third party fact-checkers’ van ngo’s, universiteiten en persbureaus, die een neutraler imago hadden dan de meeste Amerikaanse media. Zij mogen berichten met misinformatie labelen en er de volgens hen correcte informatie aan vastplakken.

Maar ook deze factcheckers werden steeds meer bias beschuldigd. Elon Musk (die zelf factcheckers en journalisten van zijn platform X probeerde weg te pesten¹) noemde hen vorig jaar “enorme leugenaars en onvoorstelbaar vooringenomen”. Het regende beschuldigingen van censuur, wat onterecht is, want de factcheckers kunnen en mogen berichten niet wijzigen of verwijderen.

Voor NRC schreef ik afgelopen week samen met Toon Beemsterboer een artikel waarvoor we onder andere Maarten Schenk spraken. Deze Belg is mede-oprichter van een Amerikaanse factcheckorganisatie die in de VS factchecks voor Meta deed.

“Factchecken is juist het tegenovergestelde van censuur. Ik zeg altijd: een waarschuwingslabel op een pakje sigaretten is niet het censureren van sigaretten. Het is informatie toevoegen. Factcheckers hebben nooit de bevoegdheid gehad om op Facebook en Instagram posts of accounts te verwijderen” — factchecker Maarten Schenk

Schenk had al een voorgevoel over de samenwerking met Meta. Hij wist dat Zuckerberg & co er altijd al mee omhoog zaten. Of zoals de directeur van het International Fact-checking Network (IFCN) tegen ons zei:

“Het was niet dat ze dachten: laten we een innovatief programma opzetten om mensen te helpen correcte informatie te vinden. Het was: iedereen is ons aan het bekritiseren, we moeten iets doen.” — Angie D. Holan, directeur IFCN

Holan was dan ook niet zo verbaasd over Zucks besluit. Hooguit over de timing.

“Ik verwachtte niet dat het besluit te stoppen zo snel na Trumps verkiezing zou komen. Zuckerberg probeert duidelijk in het gevlij te komen bij de nieuwe regering.”

Tot deze maand verdedigde Zuckerberg het factcheckprogramma naar buiten toe fel. Aan zijn oprechtheid werd altijd al getwijfeld, en dat blijkt nu terecht. Zoals collega Maurits Martijn schrijft: Zuckerberg is een opportunist. “Als de politieke en culturele tijdgeest zouden voorschrijven dat watersport getuigt van leiderschap, zou Mark Zuckerberg een mankini² aantrekken op de aandeelhoudersvergadering.”

De winst van Trump is een geschenk voor Zuckerberg; een uitgelezen kans om het factcheckingprogramma te dumpen. Onder het mom dat het programma “een instrument om te censureren” was geworden, geeft Zuck misinformatie weer ruim baan. Niet alleen worden de factcheckers in de VS³ geloosd, ook worden van factchecks voorziene berichten door het algoritme van Meta niet langer onderdrukt.

Jammerlijk, omdat de factcheckers goed werk deden. In Nederland ging onlangs een bericht viraal over ‘hondenvrije zones’ voor moslims. Het werd gefactcheckt door het Duitse persbureau dpa, dat enkele Nederlandstalige checkers in dienst heeft.

Tegelijkertijd is de vraag of er heel veel verandert voor de gebruikservaring op Facebook. Want dat bericht over die hondenvrije zones was dan wel gefactcheckt, maar tientallen andere posts met hetzelfde verhaal bleven ongecheckt viraal gaan, zo zag Nieuwscheckers (de factcheck-unit van de Universiteit Leiden).

Maarten Schenk:

„Het bleef dweilen met de kraan open. De algoritmes van Meta zijn nu eenmaal ontworpen om engagement te maximaliseren.”

Ook met factcheckers erbij bleef misinformatie viraal gaan. Zo speelde misinformatie op Facebook in 2016 en 2017 een aanzienlijke rol bij het aanjagen van genocide op Myanmarese moslims.

Acht jaar later laat Meta de teugels vieren. Niet alleen qua factchecks. Het heeft ook zijn gebruikersrichtlijnen versoepeld. Vanaf nu mogen homo’s en transpersonen geestesziek worden genoemd en migranten vuilnis. Ook werd een passage over het gevaar van “offline harm” verwijderd uit de guidelines. (Wil Meta straks minder aanspreekbaar zijn als er een nieuwe genocide plaatsvindt?)

Ook heeft Meta de algoritmes zo aangepast dat posten over politiek beloond wordt met meer zichtbaarheid. Facebook en Instagram worden het tegenovergestelde van een Amerikaanse verjaardag: praten over politiek wordt er aangemoedigd. Het zal er niet gezelliger op worden.

En dan is er nog de AI-troep die gebruikers plaagt. Als ik mijn discover-tab open op Instagram, kom ik door AI genereerde nepinfluencers tegen. Op Facebook worden gruwelijke AI-beelden van dode kinderen aanbevolen door het algoritme. En politieke advertenties met AI-beelden van politici worden door Meta niet tegengehouden⁴.

Zo werden Meta’s platformen al jaren verteerd door een sluipende rot in verschillende gedaantes. Het wegdoen van factchecking is ‘slechts’ een volgende stap in dat proces.

Misschien wel het meest zorgwekkend is dat Zuckerberg hiermee capituleert voor Trump. Techbedrijven als Meta wáren al zo machtig dat er, in de woorden van Holan, “weinig mechanismen zijn waar ze rekening mee hoeven te houden wanneer ze beslissingen maken”. Normaal gesproken houdt de overheid die macht van Big Tech enigszins in toom, maar in de VS niet meer. De unholy alliance die tussen Trump, Zuck, Musk en ook Amazon-baas Jeff Bezos ontstaat, is een unieke samenballing van macht.

En dan nog steeds bang zijn voor een stel factcheckers. Zoals The Guardian deze week schreef: “I knew one day I’d have to watch powerful men burn the world down – I just didn’t expect them to be such losers”.

---

Bovenstaande tekst is deels gebaseerd op het stuk dat ik voor NRC schreef met Toon Beemsterboer.

Beeld: Snowscat via Unsplash

---

⏱️ In het kort

Wat mij de afgelopen tijd verder opviel op het gebied van misinformatie en media(hypes).

Woeste Lien

Caroline van der Plas was erg boos dat iemand in de NPO-serie Woeste Grond een boerenprotest met de NSB vergeleek. Op X kondigde ze Kamervragen aan. Probleempje: Woeste Grond is een dramaserie. Fictie dus. Verantwoordelijk omroep AVROTROS was verbijsterd. Maar al had Rob Trip deze vergelijking bloedserieus gemaakt in het Achtuurjournaal: de politiek moet zich niet met media-inhoud bemoeien. Van der Plas heeft haar X-bericht verwijderd. Of er nog Kamervragen komen is onduidelijk.

Blauwe Mythe

Elk jaar op de derde maandag van januari berichten media massaal over Blue Monday — zogenaamd de somberste dag van het jaar — en wat je ertegen kunt doen. Blue Monday is allang gedebunkt als PR-stunt van een reisbureau, voorzien van een wetenschappelijk sausje door een Britse psycholoog die zou hebben berekend wat de somberste dag is — een formule die nattevingerwerk bleek. Gisteren meldden meerdere media gelukkig dat Blue Monday onzin is. Andere gingen toch weer in de blauwe mythe mee, waaronder de NOS.

De Leeuwarder Courant begon goed door te melden dat experts Blue Monday in twijfel trekken … om de lezer vervolgens uit te nodigen om het eens flink met die experts oneens te zijn:

We lost Gerard Joling

Valt me toch tegen. Ticket To The Tropics-zanger en publiek intellectueel Gerard Joling beweerde vorige week bij talkshow De Oranjewinter dat asielzoekers €50 zakgeld per dag krijgen. Het is in werkelijkheid €2,12.

Het is het zoveelste voorbeeld van misinformatie over de luxe waarin asielzoekers zouden leven. Om dit soort misvattingen te bestrijden, opende VluchtelingenWerk onlangs ‘Hotel AZC’, dat laat zien hoe asielzoekers werkelijk leven.

Harper’s Bazaar publiceert AI-boekrecensies

Absurd verhaal dit: schrijver Thomas Heerma van Voss las een recensie van zijn eigen boek op de site van het beroemde tijdschrift Harper’s Bazaar die nergens op sloeg. Wat bleek: de bespreking was geschreven door ChatGPT. Iets wat het tijdschrift in eerste instantie koppig weigerde toe te geven.

Oer-stom

Nóg gênanter: museum Archeon blunderde met AI-beelden van oermensen die helemaal niet lijken op hoe mensen er toen uitzagen. Wanneer leren we nou dat generatieve AI niet betrouwbaar is?

Mediacampagne tegen docent

De Utrechtse docent Ibrahim Sbaa kreeg vorige week rechts Nederland over zich heen, waaronder VVD-staatssecretaris Jurgen Nobel. Sbaa had op Instagram gezegd dat hij het betreurt dat sommige moslims hun kind geen islamitische naam geven, bijvoorbeeld omdat ze niet willen dat hun kind later gediscrimineerd wordt. Sbaa pleitte voor meer trots, waarbij hij benadrukte dat iedereen vrij is om de naam te kiezen die hij wil. De Telegraaf dook er bovenop en kopte dat Sbaa moslims oproept om niet te integreren. Op dat artikel dook vervolgens een groep rechtse politici. De Volkskrant interviewde Sbaa, die een advocaat heeft ingeschakeld, over het voorval. Nobel heeft zijn tweets inmiddels verwijderd en De Telegraaf heeft het artikel aangepast en een ander stuk verwijderd. De Volkskrant vroeg of dat in reactie op de advocaatsbrief was gebeurd, maar daarover wilde De Telegraaf niets loslaten. Ook Nobel is er niet meer op teruggekomen. Opeens niet zo stoer meer.

---

💪 Steun mij

Ik kan deze nieuwsbrief alleen blijven maken met de steun van lezers. Waardeer je De hype is real? Dan hoop ik dat je voor €5 p/m betalend lid wilt worden!

Überhaupt nog geen abonnee? Via deze knop kun je je inschrijven.

Eenmalig doneren kan ook! (Klik door om bedrag aan te passen.)

---

Lees-, kijk- en luistertips

📖 Hoe effectief is factchecken überhaupt?

Die vraag wierp wetenschapsjournalist Enith Vlooswijk op in de nasleep van Zuckerbergs besluit. Sterk stuk.

📖/🎧 Waarom je xenofobie niet geneest met feiten

Progressieve mensen proberen anderen vaak met feiten te overtuigen. Dan wijzen ze PVV-stemmers erop dat de asielinstroom juist dáált. Het probleem: emotie overtroeft vaak de ratio. Journalist Maite Vermeulen van De Correspondent vroeg reclamemakers over hoe mensen tot hun overtuigingen komen en schreef een boeiend stuk over hoe je mensen wél van gedachten kunt laten veranderen als het om migratie gaat. Ook als luisterverhaal beschikbaar.

📖 Daarover gesproken: wat zíjn feiten eigenlijk?

Want zoals socioloog Mark van Ostaijen schrijft in een sterke column: “Ik heb nog nooit een feit gezien dat voor zich spreekt.” Feiten komen niet uit de lucht vallen; er gaat altijd een selectie aan vooraf, een normering op basis waarvan we bepalen welke informatie we belangrijk vinden en willen verspreiden. Van Ostaijen weer: “Zolang we in Nederland denken dat feiten losstaan van politiek, onderwaarderen we het morele debat dat voorafgaat aan die ‘feiten’.”

🎧 Een podcast als een woest slingerpad

Af en toe raad ik hier iets aan wat weinig met misinformatie of hypes te maken heeft. Zoals blauw hartje rood hartje eend (oftewel 💙❤️🦆), waarschijnlijk de vreemdst getitelde podcast die ik ooit heb geluisterd. Maker Daan Windhorst bespreekt in elke aflevering een emoji. Eigenlijk sprak dat mij niet zo aan, maar ik ging toch luisteren, want de podcast Wie is Emmy?, die Daan eerder met schrijver Nikki Dekker maakte, was een feest. En ook van blauw hartje rood hartje eend geniet ik. In elke aflevering neemt Daan je mee op een slingerpad langs internetcultuur, geschiedenis en de menselijke conditie. Zoals hij zelf zegt: “Het zou best kunnen dat je denkt: waar zijn we nou weer terechtgekomen? (…) Vertrouw dat ik weet waar we heengaan.” Die belofte maakt hij waar. (Tevens het beste gebruik van een gastoeter in een podcast dat ik ken.)

---

• De hype is real wordt gemaakt door mij, Menno van den Bos. Ik ben freelance journalist voor onder andere NRC en het FD.

• Je helpt me erg door deze nieuwsbrief te liken!

• Contact: mennovdbos@gmail.com / Bluesky / LinkedIn.

• Vragen/tips? Graag!

• Adverteren in deze brief (bereik: 3.000 views per editie) of mij boeken voor een lezing? Vraag naar de mogelijkheden.

---

Voetnoten:

1. X maakte onder Musk de titels van nieuwsberichten onzichtbaar in previews van die berichten, onderdrukte links naar Substack en andere concurrenten, onderdrukt nu überhaupt alle links, en gooide journalisten die kritisch over Musk schreven van het platform.

2. Een bikini, maar dan voor een man. Googelen op eigen risico.

3. Of en wanneer de samenwerking ook in de rest van de wereld gestaakt wordt, is nog onduidelijk. Maar Meta maakte duidelijk dat het staken van het programma in de VS het “begin” is.

4. Zo bleek uit onderzoeken van BNR en The Guardian.