Wanneer honderden strijders tegen desinformatie samenkomen, borrelen de emoties op

De hoogtepunten van Disinfo2024 in editie #17 van De hype is real, een nieuwsbrief over misinformatie en mediahypes.

Beste lezer,

Afgelopen week was ik in het prachtige Riga, waar honderden factcheckers, onderzoekers en cybersecurity-experts zich hadden verzameld voor Disinfo2024. Deze tweedaagse conferentie is een soort hemel voor iedereen die zich met desinformatiebestrijding bezighoudt. (Of heel erg houdt van visitekaartjes en eindeloze hoeveelheden filterkoffie uit roestvrijstalen containers.)

Foto’s: EU DisinfoLab/Reinis Olins

Ik was er zelf in de eerste plaats namens NRC. Het verslag dat ik voor de krant schreef kun je (mits je nog gratis artikelen over hebt) hier lezen.

In deze nieuwsbrief: vijf dingen die me opvielen op Disinfo2024 (de tekst zal hier en daar een beetje overlappen met het NRC-stuk).

---

1. De Russische kopieermachine

Het ging in Riga dus over desinformatie, oftewel valse informatie die opzettelijk verspreid wordt. Net even iets anders dus dan misinformatie, waarbij mensen niet per definitie doorhebben dat ze onjuiste informatie delen.

Er ging onder andere veel aandacht naar de Russische campagne Döppelganger, die in 2022 werd ontdekt en (in elk geval tot kort geleden) nog altijd actief is.

De Russen maakten hiervoor duplicaten van nieuwssites van Europese media. Vervolgens vulden ze die met nepartikelen. Ze fabriceerden bijvoorbeeld een dubbelganger van de Franse krant Le Monde (vertaling: ‘Franse minister viert Russische doden in Oekraïne’):

Doppelgänger is een voorbeeld van politieke desinformatie, in dit geval met als doel om Europeanen tegen hun eigen media en overheid op te zetten.

2. De persoonlijke prijs van strijden tegen desinformatie

Twee mensen die tegen Russische desinformatie strijden, zijn Ilja Ber (links) en Lola Tagaeva. Beiden moesten Rusland vanwege hun werk als journalist/factchecker ontvluchten.

“We zijn bestempeld als buitenlandse agenten. En we verwachten zeer binnenkort als onwenselijke organisatie te worden bestempeld, waar gevangenisstraf op staat.” — Lola Tagaeva

Ze vertelden er koeltjes over, maar daardoor kwam het extra aan.

Anderen lieten hun emoties meer blijken. De stem van de Britse Imran Ahmed brak even toen hij vertelde over wat er op hem afkwam toen hij met zijn ngo voor de rechter gesleept werd door Elon Musk. De organisatie had onthuld dat de haat en misinformatie op X onder Musk sterk was toegenomen. Ahmed en co wonnen de zaak, maar: “Het trekt een wissel op je.”

Ook op andere momenten kwam naar voren dat als je het tegen desinformatie opneemt, dat vaak een persoonlijke prijs heeft. Je krijgt te maken met online haat, machtige bedrijven en/of autoritaire regimes.

Het is wat dat betreft onwenselijk als de strijd tegen desinformatie enkel door dappere individuen wordt gevoerd. Een van de vragen in Riga was dan ook: ligt er een rol voor de overheid?

3. Wie pakt de regie?

Inderdaad stuurden verschillende sprekers in Riga aan op meer overheidsingrijpen tegen desinformatie. Bijvoorbeeld door techbedrijven te dwingen harder op te treden. Anderen waren voorzichtiger.

“Vrijheid van meningsuiting blijft belangrijk. We moeten techplatforms pushen om des- en misinformatie als zodanig te labellen, maar ik vind het geen goed idee om informatie te verwijderen” — Ilja Ber

Wie moet dan wel de grens tussen feit en fictie bewaken? “Jullie”, wees vicevoorzitter Vera Jourová van de Europese Commissie naar de zaal. Ze stelde in haar speech dat de overheid geen scheidsrechter van de waarheid kan zijn.

Tegelijkertijd signaleerde ze een gevaar: de opkomst van radicaal- en extreem-rechts. “Ik hoor stemmen die oproepen tot de vernietiging en vernedering van bepaalde groepen mensen.” (tekst gaat door onder foto)

Volgens Jourová moeten factcheckers daarom niet te neutraal zijn.

“Een jaar geleden had ik jullie verteld: doe aan neutrale factchecking, het gaat om de feiten. Nu kom ik tot de conclusie dat waardenvrij factchecken ook gevaarlijk kan zijn. (…) Doe alles om mensen niet alleen het verschil te laten zien tussen waarheid en leugen, maar tussen goed en kwaad.”

Enerzijds begrijp ik haar gepassioneerde oproep. Natuurlijk laat het ook mij niet koud als ik zie hoe mensen zich een weg naar de macht liegen. Wanneer je als factchecker aantoont dat een politicus bijvoorbeeld liegt over immigratiecijfers, moet je het daar misschien inderdaad niet bij laten, maar óók uitleggen waarom diegene dat doet en wat de mogelijke gevolgen zijn.

Tegelijkertijd voelde ik ongemak — en ik weet dat ik niet de enige was. Wat geeft factcheckers het recht om te bepalen wat goed en kwaad is? Waar leg je precies de grens?

Over dat soort vragen hoeft Jourová verder niet na te denken. Het is dus wel een beetje makkelijk om de bal zo bij ‘ons’ te leggen.

4. Ongemak over sponsors TikTok en Meta

Over ongemak gesproken gesproken. Disinfo2024 werd mede mogelijk gemaakt door TikTok en Meta (het moederbedrijf van Facebook en Instagram).

“Ik zie dat Meta en TikTok deze conferentie ook sponsoren… Dat moet ik niet zeggen hè?”, plaagde Hamza al-Kateab, een Syrische arts uit Aleppo, bekend van de voor een Oscar genomineerde documentaire For Sama. Al-Kateab vertelde over de desinformatie die over hem en zijn ziekenhuis werd verspreid — zo zouden er terroristen werken. De beschuldigingen konden zich dankzij sociale media snel verspreiden.

Anderen waren nog veel harder over techplatforms. Imran Ahmed vergeleek samenwerken met bedrijven als Meta zelfs met “samenwerken met Poetin”. Opvallend genoeg werkt de man die vluchtte voor Poetin juist samen met Meta, als factcheckingpartner:

“Aan de ene kant hebben we [techplatforms] nodig, aan de andere kant lijden we onder ze. (…) Als het samenwerkingsproject tussen Meta en factcheckers niet zou bestaan, zouden er de helft minder factcheckinitiatieven kunnen bestaan.” — Ilja Ber

Het is duidelijk: de gemeenschap van desinfobestrijders is geen eenvormig blok. Daardoor is zo’n conferentie extra interessant, maar het maakt het bepalen van een gezamenlijke aanpak natuurlijk niet makkelijker.

---

5. We moeten het probleem desinformatie niet té groot maken, aldus de belangrijkste man achter Disinfo2024

Tot slot een interessant citaat van Alexandre Alaphilippe, de directeur van EU Disinfolab: de ngo die de conferentie organiseerde.

“Het risico van het feit dat steeds meer mensen zich met desinformatie bezighouden, is dat we het probleem een beetje gaan overdrijven. Er is een dunne lijn tussen het niet onderschatten, want dan ontstaat er geen druk om er iets tegen te doen, en je verantwoordelijkheid om geen paniek te veroorzaken.”

Het laatste wat je immers wil, is dat mensen alles gaan wantrouwen wat ze zien en lezen.

En zo werd er nog veel meer interessants gezegd op Disinfo2024. In komende edities van deze nieuwsbrief zal ik vast nog geregeld putten uit mijn aantekeningen.

---

📚 Lees-, kijk- en luistertips

Podcast

Wat is intelligentie? Een te brede vraag om in 42 minuten te beantwoorden, toch doet deze eerste aflevering van de nieuwe podcast Complexity een aardige poging. Een van de inzichten die ik eruit meeneem: intelligentie en denken zijn twee verschillende dingen. Intelligentie is weten dat je niet van een klif moet lopen, omdat je dan valt. Denken is je bewust zijn van je eigen intelligente vermogens en en erop reflecteren.

Blogpost

Wordt AI zo gehypet dat het een economische bubbel is geworden, die vroeg of laat uit elkaar spat? En zo ja, is dat erg? Interessante analyse van AI-specialist Jurgen Gravenstein.

Analyse

Keihard nepnieuws is een relatief marginaal fenomeen. Dat betekent niet dat misinformatie geen probleem vormt — integendeel. We kijken alleen vaak op de verkeerde plekken. Heel raak stuk.

Filmpje

Eat the cat, eat-eat the cat! Deze AI-parodie op Trumps onzinverhaal over huisdier-etende migranten blijft nog wel even in mijn hoofd zitten.

Recensie

En dan nog even mijn eigen werk pluggen: voor NRC schreef ik een recensie van het nieuwe seizoen van The Rings of Power.

---

Tot slot leuk nieuws: De hype is real heeft sinds kort meer dan tweeduizend abonnees. Op dit moment is dit puur vrijwilligerswerk, maar binnenkort ga ik actief betalende leden werven. Omdat jij deze mail helemaal hebt uitgelezen, wil je misschien nu al betalend lid worden. Zie de knop hieronder. Je helpt me dan enorm om deze nieuwsbrief in de toekomst te kunnen voortzetten.

---

• Vraag/tip/foutje gezien/samenwerken? Let me know!

• Lees de vorige editie: Kan AI nu ook wetenschappelijk onderzoek uitvoeren? (Niet echt.)

• Over De hype is real

• Over mij