Podcast over bizarre BioStabil-saga bevat lessen voor het heden

Editie #9 van De hype is real, een nieuwsbrief over misinformatie en morele paniek.

In deze editie van De hype is real blikken we terug op een hype van twintig jaar geleden — die tegelijkertijd nog steeds actueel is. Onderwerp is de BioStabil 2000. Een podcast die twee journalisten daarover hebben gemaakt, was voor mij een ideaal haakje voor wat bespiegelingen over journalistiek, pseudowetenschap en je verantwoordelijkheid nemen. (En bananen in je kont.🍌)

Je vindt het stuk in het tweede deel van deze brief. Eerst nog even wat kortere updates:

• Ronald Plasterk wordt géén premier, en dus kan mijn idee voor een editie over de misinformatie in zijn Telegraaf-columns, waar ik vorige week op zinspeelde, voorlopig in de koelkast...

• De werkdruk van artsen neemt toe als gevolg van medische misinformatie, concluderen de NOS en de artsenfederatie KNMG op basis van een enquête.

• We moeten AI niet overhypen, zegt econoom Bart van Ark in dit interview met het FD. Kunstmatige intelligentie heeft veel potentie voor economische groei, maar de implementatie ervan is vers twee. Die zal volgens Van Ark minstens zo moeizaam zijn als bij andere nieuwe ICT in het verleden.

• Er was onlangs veel te doen over het feit dat minder moeders direct na geboorte van hun kind borstvoeding geven. Dat zou zijn gebleken uit onderzoek in opdracht van het Voedingscentrum. Verschillende media kwamen met stukken met een bezorgde ondertoon. Maar uit een latere, kleine toevoeging aan een stuk in de Volkskrant bleek dat de verandering mogelijk te verklaren is door een veranderde vraagstelling in het onderzoek:

  

  Met andere woorden: mogelijk is de daling van het aantal borstvoedende moeders te verklaren doordat de groep die eerst zowel de borst als kunstmelk gaf, voorheen in de categorie ‘borstvoeders’ zat, maar dit jaar in de ‘gemengde’ categorie.
  
  Morele paniek rondom borstvoeding lijkt dus voorbarig. En niet alleen om bovenstaande reden. In het onderzoek stond ook het aantal baby’s dat enige vorm van borstvoeding krijgt juist gestegen is. Uit een persbericht van het Voedingscentrum :

  

En dan nu van de actualiteit naar de historie:

---

Podcast over de BioStabil bevat waardevolle lessen voor het heden ☯️

Ca. 6 minuten leestijd

Het is eigenlijk een wonder dat er nu pas een podcast gemaakt is over de opkomst en ondergang van de BioStabil 2000 en zijn geestelijk vader, de Italiaans-Groningse ondernemer Bruno Santanera. De ketting van Santanera is gemaakt door twee journalisten van RTL Nieuws en sinds kort in zijn geheel te beluisteren in de bekende podcastapps.

Voor wie destijds te jong of te druk was om het mee te krijgen de BioStabil was zo rond 2004 niet van de televisie te slaan. Het hangertje verhielp zogenaamd allerlei gezondheidskwalen, van eczeem tot somberheid (en vast ook problemen bij borstvoeding!). Eindeloos kwamen de BioStabil-spotjes voorbij bij Tel Sell, het thuiswinkelprogramma dat overdag te zien was op RTL4. En met succes: er werden er honderdduizenden verkocht.

Totdat de BioStabil met de grond gelijk werd gemaakt door TROS Radar. Volgens het televisieprogramma van de bekende journalist Antoinette Hertsenberg zat er slechts een huis-, tuin- en keukenmagneetje in de hanger. En überhaupt was er geen bewijs voor positieve invloed van magneten op de gezondheid.

De verkoop stortte in, en daarmee ook Santanera’s lucratieve imperium. In de twintig jaar daarna voerde hij eindeloze rechtszaken tegen de TROS (later AvroTros), Hertsenberg en experts uit de uitzending. Volgens Santanera en zijn familie was het juist TROS dat de kijker bedroog.

Over de hele saga schreef ik in 2017 een stuk voor Vice Motherboard (RIP). Daarvoor zocht ik Santanera samen met collega-journalist Wester van Gaal op in zijn kantoor (of beter gezegd kathedraal, inclusief deel van een preekgestoelte) in het Groningse dorpje Godlinze. Het verhaal is hier terug te lezen.

Bruno en ik. (foto’s: Wester van Gaal)

Dat was een heerlijk verhaal om te schrijven. Alleen al de schreeuwerige anti-Radar en anti-Hertsenberg-billboards die Santanera in het dorpje liet neerzetten:

De BioStabil-saga is niet alleen weird, maar ook nog steeds relevant.

Mensen worden anno 2024 gebombardeerd met producten gebaseerd op wankele gezondheidsclaims: poeders, pilletjes, maankalenders, mineralen. Nu niet vanuit de studio’s van Tel Sell, maar via spiri-influencers op Instagram. Het is een fenomeen waar wetenschappers en journalisten tegengeluid aan moet bieden. In die zin is hoe Radar de BioStabil destijds aanpakte, een interessante casus voor journalisten vandaag de dag.

Lege enveloppen

Dat brengt me weer terug bij de De ketting van Santanera. Makers Daniël Youssef en Sven van Diepen reconstrueerden hoe de BioStabil zo snel kon opkomen en ondergaan — en of de Santanera’s een punt hebben over Radar.

Santanera’s grootste grief is altijd geweest dat de kracht van de magneet in de BioStabil door Radar verkeerd zou zijn voorgesteld. Van Diepen en Youssef geven hem in de kern gelijk. Door het onderzoek van Radar uit 2004 over te doen, tonen ze aan dat Radar op dit punt mis zat. Best saillant.

Radar/AvroTros wilde tegenover Youssef en Van Diepen niet op de zaak reageren, omdat er na al die jaren nu wel genoeg over is gezegd en geschreven. Hertsenberg zelf zegt aanvankelijk dat ze niet wil reageren omdat er nog rechtszaken lopen. Maar op het moment dat de laatste zaak afgerond is, en Youssef en Van Diepen het dus opnieuw proberen, wil ze nog steeds niet reageren — nu omdat dit volgens haar aanleiding kan geven tot nieuwe rechtszaken.

Dat klinkt als zoeken naar argumenten, waar Youssef en Van Diepen terecht een beetje geïrriteerd over zijn. Als journalist moet je altijd bereid zijn om te reflecteren en je eventueel te verantwoorden voor fouten. Of het nou vorige week was of twintig jaar geleden. Immers: onderscheiden journalisten zich niet juist doordat wij wél aanspreekbaar zijn op eventuele fouten?

Waard om te vermelden is wat dat betreft ook dat Hertsenberg in de uitzending van 2004 fijntjes opmerkt dat de enveloppen van brieven die Santanera van tevreden BioStabil-gebruikers kreeg, leeg zijn. Maar die brieven waren er door hem uitgehaald en in mappen gestopt, werpen de twee podcastmakers tegen. Dat klopt – ik heb ze destijds ook gezien.

Het is tekenend voor hoe fel Radar en Hertsenberg de BioStabil destijds aanpakten. Ik vraag me af of dat anno 2024 ook zo zou gebeuren. Ik vermoed dat sindsdien het idee sterker is geworden dat je ‘andersdenkenden’ in hun waarde moet laten en dat er twee kanten aan elk verhaal zijn.

Dat geldt ook enigszins voor de makers van De ketting van Santanera. Neem het ingestudeerde gesprekje dat ze in de eerste aflevering met elkaar voeren. Als Van Diepen zegt dat hij de de BioStabil naar kwakzalverij vindt neigen, reageert Youssef:

‘Nou, ik ben wel benieuwd. Zo’n ketting die helpt tegen allerlei kwalen... Ik geloof er wel in. Het zou me niks verbazen als hij toch op de een of andere manier werkt.’

Het doet er in mijn ogen niet toe wat je als journalist gelooft — je kunt beter gewoon uitzoeken hoe het zit. Dat doet het duo uiteindelijk ook gewoon. Het gesprekje lijkt een manier om wat spanning te creëren.

Jammer genoeg wordt de podcast nooit heel spannend. Van Diepen en Youssef vertellen alles feitelijk, met interviews met betrokkenen die vaak een beetje kabbelen. Behalve wanneer Bruno’s zoon Roberto aan het woord komt, een nogal sterke persoonlijkheid die op een zeker moment het placebo-effect omschrijft als ‘een banaan in je kont steken’. Maar verder is de luistervaring bij vlagen saai, terwijl het juist zo’n lekker maf onderwerp is.

Het is duidelijk dat de makers een open houding wilden betrachten en niet te snel wilden oordelen. En daar kunnen anderen dan weer wat van leren. Als het om pseudowetenschap en complotdenkers gaat, is de toon vaak badinerend, ook onder journalisten.

Youssef en Van Diepen laten liever de feiten spreken. Ze laten niet alleen zien dat Radar er deels naast zat, maar dat ook de claims achter de BioStabil niet zuiver zijn, bijvoorbeeld waar het gaat om de genezende kracht van die magneet. Niet heel verrassend natuurlijk, maar toch goed om het vast te stellen.

Het standaard antwoord van de Santanera’s aan journalisten die daarop wijzen, ook aan mij destijds, is: Wat maakt het uit dat het wetenschappelijk niet bewezen is? Mensen voelen zich er toch beter door? Wat is daarop tegen?

Maar dan moet je een product ook als zodanig verkopen: als een hebbedingetje dat, wie weet, iets voor je kan betekenen als je er maar hard genoeg in gelooft. En niet als wondermiddel tegen talloze complexe medische problemen (“Ik heb de sleutel gevonden [om] deze mensheid te helpen”, zei Santanera destijds). Voor die valse voorwendselen dragen trouwens ook Tel Sell en RTL verantwoordelijkheid, stellen Youssef en Van Diepen vast

Bruno zelf wordt door door hen met mededogen behandeld. Hij is inmiddels 86 en aan een rollator toe. Al kan hij nog steeds uit het niets ontploffen en beginnen te oreren dat hij een moderne Galileo Galilei of Christus is. Maar je krijgt vooral medelijden met hem, verteerd als hij wordt door wrok en rancune. “Ik blijf strijden tot mijn dood”, zei hij destijds tegen mij. Toen ik vroeg waarom, was het antwoord: “Straks word ik oud en heb ik niks bereikt.” Terwijl hij zich als Italiaan knap had ingevochten in Noord-Groningen. Maar hij en zijn familie wilden meer: de mensheid redden.

Of geld verdienen. Hoe dan ook gingen ze mensen een product verkopen met beloftes die overdreven waren, of niet te onderbouwen. Dat valt ze aan te rekenen. Zoals het journalisten valt aan te rekenen wanneer ze hun fouten niet onderkennen.

Hé, je hebt dit verhaal helemaal uitgelezen! Dan ben jij iemand van wie ik zou willen weten of je geïnteresseerd zou zijn in meer terugblikken op fascinerende hypes uit het verleden (ook als daar niet toevallig net een podcast over gemaakt is). Van de Satanic Panic tot horrorclowns. Ik hoor het graag in reactie op deze mail.

---